Είναι φιλόσοφος ή ποιητής ο Λιαντίνης;

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ

σελ. 19 – 23

Ενός ποιητικού έργου η φιλοσοφική ερμηνεία ση-μαίνει μια προσπάθεια, στην οποία αναγνωρίζεται εξ υπαρχής η εμπλοκή στους αντινομικούς του πνεύματος σχηματισμους.

Το αληθές και το ωραίο αποτελούν πληρώματα ομόλογα και συνεργά στην ενική ολότητα του όντος. Η οντολογική τους όμως αυτοτέλεια επιτρέπει να υψωθούν στη σύνθεση μόνο μετά τη διαλεκτική τους αναμέτρηση. Αναγκαία η ερμηνευτική συσχέτιση φιλοσοφίας και ποίησης πραγματοποιείται σε μια πολεμική ζώνη αμφίπληκτη.

Της παρούσας εργασίας αυτή είναι η την οποία αντιμετωπίζει δυσκολία.

Παρότι φιλοσοφία και ποίηση κατατείνουν σε στόχο κοινό, δηλαδή στην από τον άνθρωπο γνωστική κατάκτηση του όντος, φαίνεται ότι υποπτεύουν η μία την άλλη, στην ανώτερη τουλάχιστον λειτουργική τους σφαίρα.

Η απλοϊκή φιλοσοφία αδιαφορεί κατά κανόνα στις ετεροφυείς αισθητικές παρεισδύσεις. Και η απλοϊκή ποίηση πολλές φορές διδάσκει και γνωμολογεί με ευσχημία σχολαστική. Εφ’ όσον όμως και οι δύο υπηρετούν την ανάγκη του πνεύματος με γνησιότητα και ευθύνη, αποκρούουν σταθερά τη συνάντηση. Το διαλλακτικό «τόσον … όσον» υποτάσσεται στο αμείλικτο «είτε … είτε».

Ότι η φιλοσοφία δεν εξαρκεί στη γνωστική κατάκτηση του όντος καθορίζεται από την ανάγκη, να μένει ανεπιτέλεστος ο αγώνας, που διεξάγεται στο υποκείμενο για τη συμφιλίωση του νοείν και του Είναι.

Ότι και η ποίηση δεν εξαρκεί στη γνωστική κατάκτηση του όντος καθορίζεται από τη φύση του μέσου, με το οποίο επιχειρεί να εκπορθήσει το ον. Διότι το μέσον της ποίησης δεν είναι το νοείν.

Η μεγάλη ποίηση δεν ένοιωσε ποτέ την έλλειψη της φιλοσοφίας. Αλλά και η εναντίωση της φιλοσοφίας προς την ποίηση, που εμφανίζεται στον Ησίοδο και τον Πλάτωνα, στον ι. Αυγουστίνο και τον Kierkergaard, στον Κομφούκιο και το Nietzsche – για να σταθεί κανείς σε παραδείγματα – κατοπτρίζει την βέβαιη υποψία των φιλοσόφων για την κίβδηλη επιχείρηση των ποιητών.

Παρά ταύτα σε μια υψηλότερη περιοχή κατανόησης – την πιο υψηλή – όπου το αληθές και το ωραίο συναιρούνται σε ενότητα αόριστη, για την ανθρώπινη ύπαρξη απειλητική και επικίνδυνη, η φιλοσοφία και η ποίηση συμπλησιάζουν και συνεννοούνται. Ο ποιητικός φιλόσοφος κατανεύει στο φιλοσοφικό ποιητή.

Εφ’ όσον η φιλοσοφία απόφυγε προνοητικά να οδηγήσει σε τέλος τον αγώνα για την κατάκτηση του όντος, απότυχε βέβαια και καθ’ οδόν εχάθηκε. Αλλ’ αφήκε ανοικτή τη δυνατότητα και αλώβητο τον πόθο για το ον. Αυτό συνέβηκε με τους Έλληνες έως την εποχή του Αριστοτέλη. Το φιλοσοφείν εξέλιπε και των φιλοσόφων ο άθλος απόμεινε στην ημιτελή διαδικασία του συντελεσμού. Το νικητήριο τέλος του αγώνα τους δεν επέπρωτο να το χαρούν και να το ιδούν, καθώς ο μυθικός γενάρχης τους ο Ηρακλής δεν πρόφτασε να γιορτάσει την νίκη του τελευταίου άθλου του, αλλά εχάθηκε ενώ τον εκτελούσε.

Η νεώτερη φιλοσοφία διάπραξε το λάθος να εκβιάσει το τέλος του αγώνα για την κατάκτηση του όντος και εξέπεσε στο σύστημα. Το αποτέλεσμα εστάθηκε να κερδίσει κακεκτικό το είδωλο του όντος και να διασπάσει μικρόψυχα την ενιαία της υπόσταση στα μη ικανά τρίμματα των επιστημών.

Το λάθος ήταν τόσο βαρύ, ώστε της φιλοσοφίας ο θάνατος δεν ήταν δυνατό να παραβληθεί διαφορετικά, παρά μόνο με το θάνατο του Θεού (1881 Nietzsche). Αντί δηλαδή για το Είναι, το σώμα, εκέρδισε το είδωλο του Είναι, το πτώμα. Ενωρίτερα ήδη ο Kierkegaard στιγματίζοντας την αισχυντηλή εκτροπή παράβαλε το σύστημα με τη σκέψη, στην οποία έλειπε ο σκεπτόμενος, και στη θεωρητική φιλοσοφία είδε το γιατρό, που μαζί με τον πυρετό εξαφάνισε και τον άρρωστο. Η φράση του Δημόκριτου

εζωντάνεψε στο στόμα του Kierkegaard για να νεκρολογήσει το θνησιμαίο πνεύμα της εποχής του.

Το μεγάλο πρόβλημα που εβασάνισε το Rembrandt στην «Ανατομία» ήταν να δώσει τον τρόπο στο δόκτορα Tulp να κάνει το μάθημά του πάνω σ’ ένα αντικείμενο, το οποίο να είναι ακέραιο. Αλλά στο πτώμα αναγκαία απουσιάζει ο θάνατος και ανατομία δεν ημπορεί να γίνει πάνω στο σώμα. Την δραματική θέση του Rembrandt ώριζε η ανάγκη ν’ αποφύγει, ό,τι ακριβώς εχρειαζόταν.

Το ίδιο τραγικό αδιέξοδο χαρακτηρίζει τη γνήσια ποίηση και τη γνήσια φιλοσοφία. Προκειμένου για τη θεώρηση του όλου η μία έχει μόνο το πτώμα και της είναι αχρηστευμένο, η άλλη έχει μόνο το σώμα και της είναι απαγορευμένο.

Το αποκλειστικό γνώρισμα στην ποίηση του Rilke είναι η αγωνία του να διασώσει στο αντικείμενο που ερευνά ταυτόχρονη την παρουσία της ζωής και του θανάτου στη φυσική αναλογία τους.

Η φιλοσοφία και η ποίηση θεραπεύουν το πνεύμα και κινιούνται αντίστοιχα στις περιοχές του αληθούς και του ωραίου. Η δυσκολία που παρακολουθεί το έργο του ποιητικού φιλόσοφου, συμπίπτει με τη δυσκολία στο έργο του φιλοσοφικού ποιητή.

Την τυπολογική διαφορά των δύο καθορίζει η παραπληρωματική δόμηση των διαφορετικών μεθόδων. Το δευτερεύον στο φιλόσοφο είναι πρωτεύον για τον ποιητή και αντίστροφα.

Η αδυναμία και των δύο να κατακτήσουν το ον ημπορεί να διατυπωθεί αρνητικά και θετικά:

Η φιλοσοφία θα έφθανε στο ον, αν κάτεχε και το καλό. Το καλό αν δεν της απόμενε μόνο, στο ον θα έφθανε κι η ποίηση.

Η ποίηση θα έφθανε στο ον, αν κάτεχε και το αληθές. Το αληθές αν δεν της απόμενε μόνο, στο ον θα έφθανε και η φιλοσοφία.

Παρά τη χρήση και των δύο δυνατοτήτων από τον άνθρωπο, το ον παραμένει ακατάκτητο. Μέσα στο χρόνο (αεί) ισχύει ο απαίσιος λόγος του Αριστοτέλη ( εφ’ ω απαίσιος, διό προφητικός) με τον οποίο καθορίστηκε στον αιώνα η προσπάθεια του ανθρώπου ως αποτυχία:

Η φιλοσοφία κερδίζει διαυγές το είδωλο του όντος. Η ποίηση κερδίζει αόριστο το Είναι του όντος.

Το σύμμικτο αποτέλεσμα οφείλεται στην αναγκαία συζυγία της πληρότητας (διαυγές Είναι) και της έλλειψης (θολόν Είδωλο).

Το σύμμικτο αποτέλεσμα της φιλοσοφίας και της ποίησης σε συνάρτηση με τον ανθρώπινο πόθο για την κατάκτηση του όντος εμφανίζεται μεταμορφωμένο στην αναγκαιότητα του αγαθού. Το αγαθό είναι προϊόν των συγκλινουσών του αληθούς και του ωραίου επί του οντολογικού πεδίου των δυνατοτήτων του ανθρώπου.

Την περιοχή του αγαθού, που ορίζεται μεταξύ των απαρχών της ελπίδας και της απελπισίας ή μεταξύ των απαρχών του δυνατού και του αδύνατου, ονομάζει ο Πίνδαρος «έμπρακτον μαχανάν» και την συνιστά στον άνθρωπο ως τον τελικό σκοπό του πρακτικού του χρέους, καθώς αποτρέπει τούτον από τη θήρευση του θεϊκού βίου.

Στην ίδια περιοχή κινείται και ο ποιητικός κόσμος του Rilke, το ενδοσύμπαν.

Εάν ήταν δυνατό να ευρεθεί ένας τρίτος ανθρώπινος τύπος – ως ζητητής του όντος – επάνω από τους φιλοσόφους και τους ποιητές, που να μεταχειρισθεί το διαυγές μόνο της φιλοσοφίας και το Είναι μόνο της ποίησης, ο ζητητής αυτός θα μας οδηγούσε ασφαλώς στην απόλυτη γνώση. Διότι θα εκινιόταν στη διάσταση της πληρότητας.

Αλλά αυτόν τον τρίτο τύπο απόκλεισε πρώιμα η ανθρωπολογία της προσωκρατικής φιλοσοφίας και όψιμα η σύγχρονη ποίηση.

Ο Ηράκλειτος όρισε το βίο του ανθρώπου ως το θάνατο του θεού και αντίστροφα.

Ο Rilke περιέγραψε τον ανθρώπινο βίο ως την άρρητη θέση του επίπονου Πουθενά, που μεταπίπτει αέναα από το ακήρατο Ελάχιστο στο κενό Πλείστο.

Είναι δυνατό να αναφέρουμε ως ποιητικούς φιλοσόφους – για να σταθεί κανείς σε παραδείγματα – τον Πλάτωνα, τον ι. Αυγουστίνο και τον Bergson, ως φιλοσοφικούς ποιητές τον Αισχύλο, τον Dante και τον Holderin.

Ο Ηράκλειτος και ο Rilke δεν είναι ούτε ποιητικοί φιλόσοφοι, ούτε φιλοσοφικοί ποιητές. Διότι είναι κάτι περισσότερο και από φιλόσοφοι και από ποιητές. Είναι οι εχέφρονες αγωνιστές στην υπηρεσία μιας ανέφικτης δυνατότητας και φέρονται ως άρρητα φαινόμενα ορμής προς τη διάσπαση των ανθρωπίνων ορίων, ενώ τους κυβερνά η ήρεμη συνείδηση, ότι τα ανθρώπινα όρια δεν υπερβαίνονται.

Η δραματική ένταση της «Ανατομίας του δόκτορος Tulp», που στον πίνακα του Rembrandt εμφανίζεται με φύση «μιμητική», σ’ αυτούς, εξ αιτίας του τρόπου ζωής των, έχει φύση «φυτουργική».

Βεβαίως δεν ημπόρεσαν να πραγματοποιήσουν τον τρίτο τύπο ζητητού, αλλά επέτυχαν να κρατήσουν την ζωή τους σε μια νέα διάσταση, ένα σημείο ακριβέστερα (ά – τοπος τόπος), ανάμεσα στο Είναι και το μη – Είναι. Τη διάσταση αυτή την ονομάζουμε το δυνατό Αδύνατο.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ, Έξυπνον Ενύπνιον

Τι είδος τέχνης, αναρωτιέται κανείς, έδωκε στους έλληνες η συγκατοίκησή τους με το μηδέν; Τι είδος τέχνης, αναλογίζεται κανείς, εδημιούργησαν οι έλληνες από τη συγκατοίκησή τους με το μηδέν!

Υπάρχει, πράγματι, ένα είδος απορίας που συγκατοικεί με το θαυμασμό. Αυτό που αλλοιώς το λέμε έκσταση.

Προληπτικά και λακωνίζοντας θα ειπώ ότι το μηδέν χάρισε στους έλληνες την τραγική ποίηση. Από τον Όμηρο έως τον Πλάτωνα. Για τον τραγικό Όμηρο μιλά κιόλας ο Πλάτων:

Όμηρον ποιητικώτατον είναι και πρώτον των τραγωδοποιών.

Και σε μια δεύτερης τάξης συμπλήρωση, σε μια ευλαβητική αναπαλαίωση κλασσικών αρχιτεκτονημάτων – ό,τι ήταν για τους αθηναίους θεατές τα κατ’ αγρούς Διονύσια σε σύγκριση με τα εν άστει – από τον Επίκουρο ως το φιλόσοφο των σκηνών εκστρατείας Μάρκο Αυρήλιο Αντωνίνο, η τραγική αίσθηση αποτελεί τον αόρατο σκελετό της καλλιτεχνικής έκφρασης των ελλήνων.

Οι λέξεις φιλοσοφία, θέατρο, διάλογος, πολιτική, τραγωδία, κωμωδία, μουσική και μερικές ακόμη τετράδες στους έλληνες απόκτησαν ένα νόημα γεωδαιτικό για τα ανθρώπινα πράγματα.

Το περιεχόμενό τους όρισε το χάρτη της ανθρώπινης φύσης, όπως τα ονόματα των δεκαέξι σημείων του ορίζοντα ουρανογραφούν την κίνηση και την ακινησία των άστρων.

Αυτές τις λέξεις, όταν ήρθε η ώρα τους, τις υιοθέτησαν, και με τον καιρό τις αφομοίωσαν όλες οι γλώσσες της Οικουμένης. Στο βαθμό μάλιστα που επιτέλεσαν αυτή την εισδοχή, κρίθηκε η μετοχή και η συνεισφορά τους στον πολιτισμό.

Είπανε εύστοχα ότι οι πολιτείες και οι τοπολαλιές που περιέλαβε ο Δάντης στην Κωμωδία αποτέλεσαν αργότερα το πολιτικό σώμα της Ιταλίας. Ότι όσες δεν θα ‘χε περιλάβει, θα ‘χαν απομείνει έξω. Κι ότι όσες δεν θα ‘χε αφήσει έξω, θα ‘χαν περιληφθεί.

Την ίδια σημασία σε διάσταση παγκόσμια και με προοπτική ανθρωπιστική κατέχουν ετούτες οι λίγες λέξεις. Ορίζουν τα σύνορα μιας παγκόσμιας χώρας, που οι πολίτες της, χωρίς εθνική υστερία και με αδιάκοπη πνευματική αγρύπνια, φέρνουν την προσωνυμία άνθρωποι. Όπως και να το κυττάξει κανείς το

ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην ουκ ένι δούλος ουδέ ελεύθερος

παραδόθηκε σε γλώσσα ελληνική.

Γέννημα λοιπόν του πόνου, από τη στάση που ο άνθρωπος αντίκρυσε ασκαρδαμυκτί το μηδέν, η τραγική ποίηση εμφανίστηκε με όψη τρίμορφη: με το στοχασμό των Προσωκρατικών, με το δράμα της αττικής σκηνής, και με το διάλογο του Πλάτωνα.

Ότι το τραγικό αίσθημα υπάρχει στην προσωκρατική φιλοσοφία έχει γίνει, νομίζω, φανερό. Ότι και ποίηση όμως υπάρχει στα αποσπάσματα των Προσωκρατικών, αυτό χρειάζεται να φανερωθεί από σκοπού και επί τούτω.

Πρώτα – πρώτα τα πράγματα που προσήλωσαν την προσοχή και το βλέμμα εκείνων των αρχαϊκών στοχαστών ήσαν από την ίδια τη φύση τους ευεπίφορα στην εμπνοή της ποίησης και στην καλλιτεχνική έκφραση.

Όλα τα στοιχεία που ανήκουν στον κόσμο, που συστατικά και ενόργανα τελούν και αποτελούν τη λειτουργική του ενότητα, που είναι, θα λέγαμε, το καθένα τους μέλος του σώματος της φύσης – ο Σολωμός παρασταίνει κάπου τη φύση σαν γυναίκα που χορεύει γυμνή – είναι πλούσια σε κοιτάσματα ομορφιάς.

Τα ‘χει δηλαδή φορτισμένα η ουσία εκείνη που μαυλίζει την αισθητική συνείδηση, παιδαγωγεί την καλλιτεχνική έξαρση του ανθρώπου, και βρεφουργεί τη δημιουργία.

Μ’ ένα λόγο ο ίδιος ο κόσμος είναι ποίημα. Κατά την έννοια, τουλάχιστον, ότι αποτελεί το αισθητικό αντίκρυσμα, το δημιούργημα της πρώτης ουσίας. Εκείνο που

εν αρχή ο θεός εποίησε

και γλωσσικά ακόμη δεν ημπορεί παρά να είναι ποίημα.

Αλλά ποια είναι αυτά τα πράγματα του κόσμου, που συγκαιρίζοντας τις φωνές ενός θιάσου παντοίων οργάνων, έρριξαν τη στόχαση των Προσωκρατικών στην άμοιαστη λεωφόρο της μουσικής; (Οι Πυθαγόρειοι μάλιστα ενήμεροι και τηρητές της μοναχικότητας αυτού του διακριτικού και διακεκριμένου δρόμου είχαν θεσπίσει και σχετική εντολή:

τας τε λεωφόρους μη βαδίζειν.

Όπου λεωφόροι εσήμαιναν τις άκριτες γνώμες, τις κάθε χωρίς την όποια πρωτοτυπία πεπατημένες).

Τα πράγματα είναι εκείνα τα καθημερινά και τα οικεία, όσα η απλότητά τους ξεπερνά τη σκέψη μας – αλλά έτσι και την τιμωρεί – ώστε τα παραβλέπει. Ήγουν:

Οι κρήνες και η θάλασσα, η αστραπή, οι σιωπές, ο ήλιος και η «ιλάειρα σελήνη». Είναι τα δέντρα των καρπών και η νύχτα, οι σεισμοί τα δρεπάνια και οι χελιδόνες. Η χόβολη, τα ηφαίστεια, και τα εφτά αστέρια της Άρκτου. Είναι η γόνιμη λάσπη, το πείσμα του βράχου, η βουή των ανέμων, η ομίχλη, ο ύπνος. Και ακόμη τα ιπτάμενα φέρετρα που έβλεπε ο Γοργίας στους γύπες. Και τα «λαχνήεντα μήδεα» όπως ονομάζει τα άρρενα μόρια ο Εμπεδοκλής.

Εάν η ποίηση δεν εξαντλείται στο στίχο. εάν δεν είναι μέτρα μόνο, και προσωδία και ρίμες. εάν δεν της φτάνει απλά το μηχανικό συνταίριασμα των λέξεων ή των ήχων ο ρυθμός που κυλά λικνιστικά στη χορευτική του δίπλη, χωρίς να διακόπτει παράτονα την ομόλογη μουσική μας συν-κίνηση. εάν, πέρα απ’ όλα τούτα, η ποίηση έρχεται από το άγγιγμα του ειρμού των ίδιων των όντων, από την είσοδο του ανθρώπου στους άπειρους δρόμους–δεσμούς της σκοτεινής αρχιτεκτονικής των πραγμάτων που, λύνοντας και δένοντας, ο ποιητής-θησέας τους ξαναδιατάζει στον μίτο οδηγητή που τον πάει και θα τον ξαναφέρει. εάν ακόμη ομολογούμε ποίηση στη γνώση και το ήθος των ανθρώπων, με τον τρόπο που αναγνωρίζουμε αρμονία στην πορεία και την τάξη των φυτών ή των εντόμων. εάν, τέλος πάντων, δεχτούμε ότι η ποίηση υπάρχει στο περίφημο εκείνο

αποθανείν θέλω

της Σίβυλλας του Πετρώνιου, που με την ελληνική λευκάδα αιφνιδιάζει το χαλκό λατινικό κείμενο, όπως το ξαφνικό πέταγμα του περιστεριού αναταράζει το σύδεντρο, τότε οι Προσωκρατικοί είναι ποιητές. Και μάλιστα πρώτου μεγέθους.

Δεύτερον, από τα σπασμένα λόγια των Προσωκρατικών η πηγή που αναβλύζει εξακολουθεί να «λαλεί». Και ποίηση έχουν όλα τα γραπτά που η νεράιδα του χρόνου δεν τους πήρε τη μιλιά. Που κατέχουν δηλαδή, όταν τα ρωτάς, φτάνει να τα ρωτάς σωστά, να σου αποκρίνουνται:

respondebat illa,

λέει εν προκειμένω ο Πετρώνιος για την ερασιθάνατη Σίβυλλα που την είδε να αιωρείται στη λήκυθο.

Τρίτες είναι οι εξωτερικές μαρτυρίες των κειμένων. Η ίδια η μορφή του γραπτού λόγου καθιστά ίσως περιττά τα επιχειρήματα των θεωρητικών για την ποιητική ιδιοσυγκρασία των Προσωκρατικών.

Ανάμεσα στους διανοητές τούτους υπάρχουν μερικοί που έγραψαν ποίηση με την έννοια της συγκεκριμένης επιλογής. Η κατάταξη λ.χ. του Ξενοφάνη από τους γραμματολόγους στη λυρική ποίηση είναι έγκριτη όσο και η υπαγωγή του στην προσωκρατική φιλοσοφία. Αλλά, έξω από τη μορφή, και η διάθεση του Ξενοφάνη είναι καθαρά ποιητική. Το βλέμμα λ.χ. με το οποίο ατενίζει τους θεούς είναι το ίδιο εκείνο ανάποδο βλέμμα των επικών ποιητών και των μυθολόγων. Με τους σίλλους μάλιστα κάποτε φέρνει τη λυρική του καυστικότητα ως τη γειτονιά του αρχιλόχειου σκώμματος.

Παρόμοια το δακτυλικό μέτρο του Εμπεδοκλή τον κατατάσσει περισσότερο στους μετά τον Όμηρο και λιγότερο στους πριν το Σωκράτη. Ακόμη και όταν παραβλέψει κανείς την κρυφή θεματολογική τους συγγένεια:

μήνις και λοιμός

λέει λ.χ. ο Όμηρος,

νείκος μαινόμενον και καθαρμοί

λέει ο Εμπεδοκλής.

Και η ίδια συλλογιστική δεν απαγορεύει να υποστηρίξει κανείς ότι και ο Παρμενίδης ανήκει περισσότερο στους διαδόχους της ποίησης, απ’ όσο στους προδρόμους της φιλοσοφίας. Ότι ο στοχασμός του προσβλέπει στη Θεογονία του Ησιόδου, όσο δεν αποβλέπει στην οντολογία του Αριστοτέλη. Οι δύο δρόμοι του της αλήθειας και της πλάνης σχετικά με την ουσία των όντων,

αίπερ οδοί μούναι διζήσιος

θυμίζουν πρώτα εκείνα τα

ψεύδεα ετύμοισιν ομοία

των Μουσών του Ησιόδου, και μετά την οντολογική αντιδικία του σταγιρίτη μαθητή με τον αθηναίο δάσκαλο. Ακόμη και όταν, εννοείται, παραβλέψει κανείς ότι τις εμπνεύσεις του για τη φύση ο Παρμενίδης τις έγραψε σε εξάμετρους στίχους.

Τέταρτα είναι τα κατάλοιπα διαφόρων γνωμών από μελετητές και λόγιους που χαρακτηρίζουν τους Προσωκρατικούς σαν ποιητές:

και έγραψε πολλά ποιητικώς

γράφει η Σούδα για τον Ηράκλειτο. Στη βάση της σύγχυσης του φιλοσόφου με τον ποιητή βρίσκω την ίδια λεπτή διαδικασία που παρομοίασε τον Ηράκλειτο με τον Ηρακλή.

Επίσης προκειμένου για τον Εμπεδοκλή, που ήταν ακόμη γιατρός πολιτικός αθλητής και ιερέας, ο Λακτάντιος προβληματίζεται αν πρέπει να τον αριθμήσει στους φιλοσόφους ή στους ποιητές:

inter poetas an inter philosophos numeres.

Τέλος, η ευαισθησία των διανοητών τούτων, οι λεπτές παρατηρήσεις που κάνουν πάνω στις διεργασίες της φύσης, καθώς ανελίσσεται και πραγματοποιείται, είναι ένας ακόμη απολογητής ότι η μουσική του τραγικού αισθήματος δονεί το στοχασμό τους μέχρι του σημείου, ώστε με τα αποσπάσματά τους να προανακρούεται η θεοφάνεια του διονυσιακού δράματος.

Οι Προσωκρατικοί αφουγκράζουνται πώς σκάζει και θροεί ο σπόρος που βλασταίνει, βλέπουν πώς ρίχνει μπόι η πόα, γνωρίζουν πού βρίσκεται το κοιμητήρι των πουλιών.

Είναι βαθιά εντυπωσιακές λ.χ. οι παρατηρήσεις των Πυθαγορείων όταν, αφαιρώντας κανείς από τη νοητική τους αφόρμηση το μυστικό περίβλημα, τις αντικρούει με τη λογική της νηφάλιας πράξης.

Από δάκρυο είν’ η θάλασσα, λένε. Και οι σεισμοί είναι η σύναξη του δήμου των νεκρών. Ή ακόμη, στη φόρμα της δικής τους ακουστικής και συνθηματικής διατύπωσης (ακούσματα και σύμβολα)

προς ήλιον τετραμμένος μη ούρει.

Ενώ αλλού η ευλάβεια στην ιερή σημαντική των στοιχείων της φύσης διατυπώνεται θετικά:

ανέμων πνεόντων την Ηχώ προσκύνει.

Σε μια τέτοια ειδωλολατρική εντολή και φυσικό είναι και συνηθισμένο όχι μόνο να απροσεκτεί αλλά και να θυμώνει κάποτε κανείς. Όταν μάλιστα οι πρόγονοί του είδαν το φως στις ανοιχτές θάλασσες της Αστροπαλιάς. Ωστόσο ορισμένη θυμική κατάσταση που την ζώνουν και την φρουρούν αισθήματα ανήσυχα – προτού ακόμη οι ειδήσεις τα κάμουν τραγικά – εμφανίζει συνεχώς επίκαιρη αυτή την «ανεμόεσσαν» εντολή των Πυθαγορείων. Έτσι λ.χ. μας την ξαναθυμίζει φευγαλέα και εντελώς συμπτωματικά ο Καβάφης:

και όλο προς τον άνεμο στήνει τ’ αυτί.
Αλλά ενώ προσεύχεται και δέεται αυτή ...

Σώζεται από το παράπονο της Μαρίας του Σολωμού ένα απόσπασμα – μία ακόμη ένδειξη ότι τα πάσης φύσεως Αποσπάσματα ίσως να ‘χουν ιδιαίτερη εσωτερική σχέση με την τραγική ποίηση – που νομίζω ότι αποτελεί κλασσική περίπτωση εφαρμογής στην ποιητική ευαισθησία των Προσωκρατικών. Και εν προκειμένω του Δημόκριτου:

«Εκειός που ακούει και τη δροσιά που στάει
Βλέπει τα βάσανά μου και βογγάει.»

Παραθέτοντας τη δοξογραφική μαρτυρία που ακολουθεί – και εν προκειμένω πιστεύω ότι δεν ενδιαφέρει η πηγή αλλά το ποιό της πληροφορίας – θέλω να δείξω πως ο Δημόκριτος, και μαζί του και το υπόλοιπο μέρος της φυλής του, «άκουε και τη δροσιά που στάει».

Είδε μια φορά, αφηγείται ο Διογένης Λαέρτιος, μια νέα γυναίκα στο δρόμο, και την καλημέρισε:

«χαίρε κόρη».

Την επομένη που την ξανάειδε, δεν έλειψε να την προσχαιρετήσει πάλι:

«χαίρε γύναι».

Η αλλαγή της προσφώνησης οφειλόταν στην αδιόρατη παρατήρηση του Δημόκριτου ότι το πρόσωπο του κοριτσιού χθες είχε πάρει την όψη γυναίκας σήμερα.

και ην η κόρη της νυκτός διεφθαρμένη,

εξηγεί ο δοξογράφος.